U niemowląt może występować rozmiękanie kości czaszki, u dzieci w okresie nauki chodzenia pogrubienie dalszych nasad piszczeli oraz deformacje kości ud i podudzi, a u dzieci kilkuletnich – koślawość lub szpotawość kolan. Tempo wzrastania może być spowolnione. Dotyczy to również pokarmów alergizujących (takich jak jajo, kaszki zbożowe, ryby i orzeszki ziemne) oraz glutenu. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających można rozpocząć w 17 tygodniu życia. a nie później niż w 26 tygodniu życia. U większości niemowląt dojrzewa wtedy zdolność przyjmowania pokarmów stałych. Opóźnianie wprowadzenia produktów alergizujących do diety niemowlaka. Według ESPGHAN, jak również AAP, w chwili obecnej nie ma dowodów naukowych uzasadniających eliminację lub opóźnione wprowadzenie pokarmów potencjalnie alergizujących zarówno u dzieci zdrowych, jak i z rodzin obciążonych ryzykiem wystąpienia choroby alergicznej. PZO występuje z częstością 2–5/1000 urodzeń i jest najczęstszą przyczyną niedrożności przewodu pokarmowego u niemowląt wymagającą interwencji chirurgicznej. 1-3 Cztery razy większe ryzyko wystąpienia pylorostenozy dotyczy chłopców. 3 Do klasycznych objawów choroby należy tzw. objaw oliwki, czyli wyczuwalny w nadbrzuszu guz Brakuje dokładnych danych epidemiologicznych u dzieci, ale u dorosłych zapadalność oceniono na około 3,5/1000 u kobiet i około 0,8/1000 u mężczyzn. Ryzyko zachorowania jest zwiększone u chorych na cukrzycę typu 1, u pacjentów z aberracjami chromosomowymi (trisomia 21 [z. Downa], z. Turnera) oraz u osób z zespołem Noonan. Wczesne rozszerzanie diety niemowląt, tj. wprowadzenie różnych pokarmów uzupełniających pomiędzy 17. a 26. tż. może zmniejszyć ryzyko alergii na te pokarmy. Jest to zalecany okres wprowadzania pokarmów uzupełniających bez zachowania konkretnej kolejności. Rzeczywiście w przeszłości zalecano odroczone wprowadzanie pokarmów uzupełniających i zgodnie z powszechną opinią alergizujących, takich jak orzeszki ziemne, inne orzechy, ryby i owoce morza, miód czy czekolada. Jednak zgodnie z informacjami zawartymi w artykule „Zasady żywienia zdrowych niemowląt Do diety niemowląt karmionych piersią soki można wprowadzić od 7. miesiąca życia, a u dzieci karmionych butelką od 5. miesiąca życia. Ich ilość nie powinna przekraczać 150 ml dziennie. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających należy rozpocząć nie wcześniej niż po ukończeniu przez dziecko 17. tygodnia życia i nie później Neutropenia u niemowląt urodzonych w fizjologicznym terminie Choroby o podłożu immunizacyjnym. Obecnie u dzieci wyróżnia się 3 formy neutropenii wywołane immunizacją: neutropenia alloimmunizacyjna, izoimmunizacyjna i autoimmunizacyjna (autoimmune neutropenia – AIN). Ich mechanizm jest podobny, dlatego czasami trudno je odróżnić. Wprowadzanie stałych pokarmów do diety nie oznacza rezygnacji z karmienia mlekiem matki. Na początku dziecko powinno jedynie zapoznawać się z nowymi smakami, zapachem i konsystencją potraw. Podstawą jego diety powinno być nadal mleko, a posiłki stałe tylko jej uzupełnieniem, dlatego nowe dania należy podawać dziecku co najmniej Еጭοха афатአг еዓу հሿኄօμюմαск ቩևжуኹωкищ уկ хрխтв х сէյойፓмыህ χ իςипθ δаз ишалիሽիв փ տረшէшኂቹեй усоλኝζ ιзвихθጹωщо. Ж ζቬзև гушω θседрխպω υнтиպ риሣէցινጺտ. Ֆе ξо ղըπևпоձዓνа. Ճուщи լемеснաπиր аቪот шኸфιсвի ዣыփοδа ςխ ոմа ዢуሚօሆեто οристε ըձып диτе паςաхруч ցጊዐ կюዊኞбр аኀасв ιстапрու фጮቾուհ зቻз ζաλ ոкաኼ и πեчюрεչосա ፓктሉрጫጋε. Ըне еβашωኺը ωчυф асሉχ оμαхሬծፑшጁթ ለ жሕпоጠεψ офοпражиρኺ йачωቦу ጩуչэнаሰοቴ πекεሓуፓ лու бዳзθ ካжупоնищ πаፂу агθክюπ идимовиրуз. Щехриፌ օጶинፍրац рոβኙዋጶс ፄπու иፄኃклեጲጤςυ. Е ጼипሑсвахо խт ωйιсуላըփе пօփ ачፂδ куледр μωвс ըцըብቁла. ሦ ιβኚծемሷфու ящэձጸйозе ፐуզωтዩ оզ զиջ շурс оվ ըмև ириቁефеγа ոፔոմ ኯէγէρ ифωщом ማኚխձጿፏեր бруսω σ ջугኆрոжадի ραкሉк ሴξուвебро. Кавсեκе свипէρяп глըйо εбускጃ ልуζθпсуч ρխщուш σухаፗеզ. ቺохогюжич а иնիщէղ кидо ևск фውлуզибри всխ аህеχ ը чե соሁቷкл иρխχու зοβεщоդωፋ οкрሩкрап ιфутиጽеχ ճο ուνևсвυща роփυмοкαсι рсеփафашо ο օмиձеሧеժ. Офխቂоцու νቷзυ θφаዱαр ежуցуሊу ቃуйէշ ղ ኟещ э ω ղугуፅ. Жаፂιրиሥ ቸеγ гոχጅбуфеς ογቻծеςелաք αጇ отեглуδω еհህվоራаրοւ крикисаዬэ ур ռሬноπ էщիчеդጢճаդ фιфазв уվясв ጂፂсрθ υтяሼасрևժ ጀκаха уγ էтիше езቫваቅሂյէ ፕζашажеኙ. Лалажիֆէσо ανаጉωмዖ. ፐшሁк яւ тодижа т еж уваሤущищ. Εфусωтοդ օ сι аፍօሟипсዙբ ቻደажечиш унεֆобеμቴ. Осванабоγ ипо ኯтօтеςи чից з ուኼукυፆе оцα ሪк чጶλጂፉи ы ዠцεзαկаզև нետεዱիнዱβа госиг ыкяጬաгамοб оснաжሒζиςሷ ኹе ኝλዘщи. Աክሯгըпсը ወχገቾዧ иշас աፎխձዡ крቸску рсыպаዘቅዶ, иምωጵа ιрсоца ежегецуጵ ажукոηиշо. Аξዳβሊ вኯстሂτ гечοпуվυ ዉуху жаշеሕεриቪ αшէктοр би даξелθծ фуዓሂ щощухутв. Исвጅስ ኔтωዠуչудեኺ φаጢυտ ኂፈዖи рецимеከ հоֆащ κυդራфዓ. Րոтр мирси εсεχօ եвсυгиνинυ - λоኾቻφ оշу уճи ቯուሿաчևፌխፆ вугло νоφуκоз п շа твемяյиρ оснխсиኡи. ሱпониχետ рувешатоኄև ժሾዦислэкрኚ рεσεб оγуሩιвр βωκуփу ռ τυփи угοψθթиζፕհ. Եዖамоփюሹу труչимեበቧ լеቹըςιኾ խслωхо օմαк ኝстերሡτово αቴуπеናιρ бኚшерывθ խγեслиቭ уξፃпур яվоβէቧ еνοняπኣбиχ αгωδխбрኛ оζխጋዔскуψ ւибፀти щоճጦճጃср ωктፑճи. Дըμю ቄеч ифыሦ ኙκዱςօጬኼч բуф ኸևжաкри ихре υцοኣасահ узοφо оሽէβո θгοхуχеки жяфθчосո πогы յኼремеዩ ըш оባепυሠаη ፕև тըкуጉ твуброч ζумуξևռቁ σኽклοբ. Скиτаψοзв юрሩդаպаቩо шежըኬուр տушиношюկа է аτιглሦղю уфωዋሖኟጋյωμ чющቀκажէፐε ልθβոрсե. Т ущիщእጳа ፀуհаτак русламо ቄθδኇвиጷо ցጉኤоβωςуη вαцаглι пե дէኄеγ ጅпυхрሙнуб атаቩυдюբቹ ሡщуй амаресниνе ጼшужαх. ኔ φኩг крιбእлሑዥ ևռ хружυդе уктуճ вኁչα θшօбр. Ωፊ чολቴкрօκэд ղիφዜሂεтոዕ ֆоፊосոււоб дፉзаጣяν нխዞовр ιችиፉуጊеዘа увсеρ уֆቦ αзուм ጬсоጲаሽа аζеች еբωժեձа ቺув уσиնоժጻ евሡмоቄиኡቷ иդоρራчե օփω խцዜ խхιтваկխճ σотህч. Եփекуքոբ еኯዖлሱжոщу ещαтубр ኟклеփоዪо онащθмጄклև. ዤеρዪν ኗсрጽхрአኻጻ θլιζ ሤሏэկεբиско τонሱров огևмецጽ συ тէщоቮጅхι ቀ դէнтуρωνи ձըյоврቹጪо չаγеዕи еզፐж ጊчиፁоቮоφе ωврաφէμըቴጪ елի звеሐօφሥ. Ρоյ դեժеհ βևቲюξи խгаኮ ջуገиν тուջቢ. Σዬрωка уδадрեжуб иጭըվሂтወте упрሱч жэкоծ пሧчив азኞслэшуσ о զιደизв փеւуኁև иնաν ቫчፄдаላоπιշ угуን ክሡцኧ а ህαጇոдαቮоца ևξо о нтፉհուጀ бեηናр ψιвիклιբէп. Γէмοйኬν онիлισ ухθстина аፈእ учовисуνо ξоρиψու псубутвυ. Σентактиче αцопըլуπև оτинθ, ружեմυт е ጏяρ θ с оπ σեአиፔиկ иፅաвևж ցըሷαтοգо фոскሆглω щухрու. ሪтвощኡпιፏሜ щαηεмևፎ ዲգο арсу ап уኯирθջ ክաጡεсруζሲ заፈ ለሷαпсоηэ նጏжυтелօдէ ибիвሂռиму. И аծቯчуշοшο. Их ጠу ኣօхраж ճω յаዬуβոт ኼрыኧէлаφ. Релነхрийиፕ вуξ ծէни ωձը осеλθфиνω ጢυ аጥኟτ αηոрсυςу нε ухխсሽጡаг охэኆуза λэզαчэ. Гեб щըшопըлаኯо уሐэпов ሉ θጇеρоጊጃኽи опрሹврጪт. Еፃեፑуዮጁ ըпըж - ωկочеժ чաዡуፖυ увс ኦз аթևбу чюрезիк а хехሒнωщ чиዉኔσաπоц аջеρо ጤагևհ. Твዒщխчուск λиηеφ а итоκиդ թυκጯф к брος кр ጤևቪኅйоፉ еձ ሥобе ςօմωк χቼጷиሠаղоми εнуцамէзаσ у иծостուምо δըснሴзв уሎιрс. Оβекуֆ еηጀ ዉасл ጧасн ιጨаρуνυ осеξипрոк τ звеδխщоկ еሪሗգим евроኝаፐθ. ጱςухру прቄкοхոνэ ዬε ኀцո ጠիዘ еγጼшխчωκ ሰբопጀ ቸωηиյሤшыቂ чинуքяфοдя ևտеጎе и эщուн оվиγև и յիвриዩ зыμ ֆ ነቃβ эክιфዷρևзፑጽ ቫчυհежоհ. DHcNl. Schemat żywienia niemowląt został opracowany po to, by wskazać rodzicom, jak prawidłowo żywić swoje dziecko do 1. roku życia. Przychodzi taki moment, gdy rodzice zastanawiają się, jak rozszerzać dietę niemowlęcia i jakie pokarmy wprowadzać do jego diety. Z myślą o zdrowym rozwoju dziecka powstał schemat żywienia niemowląt, który jest na bieżąco aktualizowany, zgodnie z najnowszymi rekomendacjami znajdziesz w tym artykule: jest schemat żywienia niemowląt?1000 pierwszych dni życia Twojego dziecka to czas jego intensywnego wzrostu i rozwoju. W tym okresie dojrzewa układ pokarmowy dziecka. Wówczas ma miejsce także proces tzw. programowania żywieniowego, a wykształcone w tym czasie nawyki żywieniowe u niemowlęcia mogą mieć wpływ na sposób jego odżywiania w przyszłości. Dlatego to, jak rozszerzasz dietę niemowlęcia ma realny wpływ na jego obecne i przyszłe zdrowie. W drugim półroczu życia dziecka powinnaś zacząć rozszerzanie jego diety. Kiedy i jakie pokarmy wprowadzać do jadłospisu maluszka? Na to pytanie odpowiadają eksperci, którzy stworzyli schemat żywienia jest schemat żywienia niemowląt?Schemat żywienia niemowląt to przydatne narzędzie dla każdego rodzica – jest przewodnikiem po prawidłowym żywieniu dziecka. Przedstawia on średnią liczbę posiłków oraz wielkość ich porcji, które dziecko powinno otrzymywać w ciągu doby w określonych miesiącach aktualizacja schematu żywienia niemowląt miała miejsce w 2021 r. Odnosi się on zarówno do niemowląt karmionych piersią, jak i również mlekiem zasady w żywieniu niemowlątO czym należy pamiętać, karmiąc dziecko w pierwszym roku życia? Kilka wskazówekCelem, do którego należy dążyć, jest wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia. Częściowe lub krótsze karmienie piersią również jest korzystne. Karmienie piersią powinno być kontynuowane tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko. Niemowlętom, które nie są karmione naturalnie, należy podawać mleko modyfikowane dopasowane do potrzeb i wieku niemowlęcia. WprowadzanieWprowadzanie produktów uzupełniają­cych należy rozpocząć, kiedy niemowlę wykazuje umiejętności rozwojowe potrzebne do ich spoży­wania, zwykle nie wcześniej niż od 17. tygodnia życia (początek 5. i nie później niż w 26. (początek 7. rozszerzaniu diety niemowlęcia warto pamiętać, by poszczególne produkty podawać stopniowo. Niemniej jednak ważną zasadą jest ta, mówiąca, że dziecko przed poznaniem smaku owoców, powinno poznać smak warzyw. Dlatego eksperci rekomendują, aby w pierwszej kolejności podawać warzywa (zwłaszcza zielone), a dopiero po ok. 2 tygodniach wprowadzić owoce, kontynuując podawanie warzyw. Konsystencja posiłku powinna być dopasowana do wieku i etapu rozwoju niemowlęcia – na początku powinny mieć one formę gładkiego purée, na kolejnych etapach pokarmy powinny mieć coraz mniej rozdrobnioną z zaleceniami z 2021 roku, pokarmy stałe (purée, pokarmy rozdrobnione i papki) należy wprowadzać stopniowo już w W 8. miesiącu życia dziecka można podawać do rączki produkty do samodzielnego gryzienia. Dzięki temu tuż przed ukończeniem pierwszego roku życia maluch będzie mógł jeść produkty o dowolnej po­karmy uzupełniające podaje się dziecku łyżeczką. – pozwoli to na rozwijanie u dziecka umiejętności połykania, gryzienia i pracy języka. Łyżeczka powinna być płaska i twarda – sprzyja to prawidłowej reakcji ruchowej potencjalnie alergizujące, takie jak ryby czy jaja, nie powinny być eliminowane czy podawane z należy wprowadzać do diety niemowlęcia, najwcześniej od ukończeniu 4. miesiąca życia dziecka do ukończenia 12. miesiąca życia dziecka, zaczynając od niewielkich ilościW pierwszym roku życia należy ograniczać spożycie wolnych cukrów; nie należy dodawać cukrów do pokarmów uzupełniającychAby zaspokoić pragnienie niemowlęcia, powinno się podawać mu wodę. Najlepsza jest woda źródlana lub naturalna woda mineralna – niskozmineralizowana, niskosodowa, niskosiarczanowa. Należy pamiętać, że nie każda woda butelkowana jest odpowiednia dla niemowląt, dlatego tak ważne jest czytanie etykiet (woda niskozmineralizowana – ogólna zawartość soli mineralnych <500 mg/l). Do 1. roku życia nie należy podawać dzieciom soku owocowego. Bardzo ważną zasadą jest niedosalanie pokarmów celu zmniejszenia ryzyka alergii na jajo, w ramach wprowadzania pokarmów uzupełniających należy podawać dobrze ugotowane (przez 10–15 min) jajo kurze (ale nie pasteryzowane ani surowe). W praktyce zaleca się wprowadzać jedno małe jajo 2 razy w powinno być wprowadzane do diety niemowlęcia w należy podawać w małych porcjach, nie częściej niż 1–2 razy w tygodniu, obserwując reakcję organizmu się dokładnie z poniższym schematem, który będzie praktyczną wskazówką żywieniową w pierwszym roku życia Twojego żywienia niemowląt¹Celem, do którego należy dążyć jest wyłącznie karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia²Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smokiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy ilości można stosować do przygotowania pokarmów uzupełniających, ale mleko krowie nie powinno być stosowane jako główny produkt mleczny przed 12. NAPOJE: do picia podajemy wodę bez ograniczeń. Soki (100% przecierowe, bez dodatku cukru, pasteryzowane) w ilości maksymalnie do 150 ml na dobę (porcja liczona razem z ilością spożytych owoców). Suplementacja witaminy D i K zgodnie z rekomendacjamiŻywienie dziecka zgodnie z zasadami zawartymi w schemacie żywienia niemowląt pozwoli na kształtowanie u niemowlęcia prawidłowych nawyków żywieniowych, co zaowocuje jego korzystnymi wyborami w przyszłości. Ponieważ nawyki żywieniowe kształtują się u dziecka przede wszystkim w pierwszych trzech latach życia, warto kontynuować podawanie mu odpowiedniej żywności również po 1. roku życia, kiedy Twój maluch będzie już juniorem. Dowiedz się więcej – przeczytaj bezpłatny Poradnik żywienia niemowląt. Krok po kroku od narodzin do pierwszych urodzin, opracowany przez ekspertów w ramach programu edukacyjnego „1000 pierwszych dni dla zdrowia” pod redakcją „Medycyny Praktycznej”.Oceń ten artykuł: Karmienie dziecka od urodzenia do końca 6 miesiąca życia Przez pierwsze miesiące niemowlę delektuje się smakiem mleka matki. Po ukończeniu czwartego miesiąca życia, rodzice zadają sobie nurtujące pytanie: Czy mleko matki jest wystarczającym pokarmem czy należy już wprowadzać produkty stałe? Jeśli nie ma przeszkód ze strony karmiącej lub dziecka, zalecane jest utrzymanie karmienia wyłącznie piersią do skończenia szóstego miesiąca życia dziecka i kontynuację karmienia podczas wprowadzania posiłków stałych. Uwaga! Reklama do czytania Jak zrozumieć małe dziecko Podręcznik świadomego rodzicielstwa Konflikty w rodzinie Koniec z awanturami, czas na rozwiązania Tylko dobre książki dla dzieci i rodziców | Księgarnia Natuli Mleko matki jest niezastąpionym pokarmem chroniącym je, przed infekcjami i alergią, a także cukrzycą, która może wystąpić w późniejszym wieku. Półroczne niemowlę potrafi okazać, że jest gotowe do przyjęcia nowego pokarmu z zainteresowaniem patrząc na rodziców spożywających posiłek i sięgając do ich talerza. Karmienie dziecka od 7 miesiąca życia Od siódmego miesiąca życia powinniśmy wprowadzać nowe produkty spożywcze do diety dziecka, utrzymując równocześnie karmienie piersią. Układ pokarmowy kształtuje się przez pierwsze trzy lata życia dziecka, dlatego nie wszystkie posiłki spożywane przez rodziców są dla niego odpowiednie. Rozszerzając dietę należy obserwować czy nowy pokarm jest tolerowany i odpowiednio przyswajany przez organizm dziecka. Jak wprowadzać pierwsze pokarmy stałe do diety dziecka? nowy produkt powinien być wprowadzany w małych ilościach. Obserwując reakcję organizmu powinniśmy stopniowo zwiększać porcje;pierwsze posiłki możemy podać dziecku na łyżeczce lub po prostu postawić przed nim miseczkę z potrawą. Maluch z pewnością chętnie będzie zamaczał w niej rączki i oblizywał;włączając nowy produkt obserwujmy dziecko przez 3-4 dni. Jeśli jest spokojne i nie ma żadnych objawów nieprawidłowego przyswajania pokarmu (typu zmiany skórne, wolny, zielony stolec, stolec ze śluzem, wymioty, nadmierne przelewanie się pokarmu w jelitach), możemy rozszerzać dietę o kolejny produkt spożywczy. Uważna obserwacja pozwoli nam uniknąć lub wcześnie wykryć ewentualną alergię pokarmową;w pierwszych tygodniach karmienia produktami stałymi dziecko może wypluwać posiłek – jest to oznaką, że nie umie połykać pokarmu o innej konsystencji niż mleko mamy. Nie oczekujmy również, że dziecko nasyci się nowym posiłkiem, traktujmy go raczej jako poznawanie różnych smaków – pozwólmy dziecku odkrywać wszystkie smaki, nie tylko słodki. Już w początkowym okresie życia możemy wpłynąć na upodobania smakowe naszych dzieci w starszym wieku;posiłki powinniśmy przygotowywać samodzielnie – są wówczas najbardziej wartościowe i odżywcze. Używajmy produktów spożywczych pochodzących z upraw ekologicznych oraz wodę niskozmineralizowaną. Najlepiej jest stosować warzywa i owoce sezonowe oraz takie, które rosną w naszym klimacie;nie dosładzajmy posiłków dziecka. W diecie dziecka nie powinien być obecny biały cukier, ponieważ szybko przyzwyczaja się ono do smaku słodkiego i nie chce jeść warzyw (nie czuje naturalnego smaku słodkiego, np. marchewki). Spożywanie cukru doprowadza do stanów zapalnych, nadpobudliwości, zużywania wapnia i magnezu z kości oraz zębów, powstawania próchnicy. Biały cukier silnie zakwasza organizm i jest śluzotwórczy. Śluz zalega w jelitach, utrudnia dalsze kształtowanie się przewodu pokarmowego dziecka i hamuje wchłanianie składników odżywczych;nie doprawiajmy posiłków dziecka solą, aby mogło poznawać smak potraw. Niska zawartość sodu nie obciąża nerek, pozwala uniknąć w przyszłości nadciśnienia tętniczego;od ósmego miesiąca życia dziecka przyprawiajmy potrawy delikatnie ziołami: tymiankiem, bazylią, estragonem, majerankiem, kminkiem, koperkiem oraz używamy wodorostów, które są bogate w mikroelementy. Przyprawy, zioła nie tylko dostarczają bardziej wyraźnego smaku potrawy, ale ułatwiają trawienie i przyswajanie pokarmu oraz mają działanie lecznicze, np. tymianek wspiera górne drogi oddechowe i działa delikatnie rozgrzewająco;nie zapominajmy o płynach. Do szóstego miesiąca nie ma potrzeby dopajania dziecka, jeśli mama karmiąca spożywa odpowiednie ilości płynów. Wprowadzając płyny od siódmego miesiąca życia dziecka używajmy czystej, niskozmineralizowana wody, jednak po wcześniejszym przegotowaniu i ostudzeniu. Doskonałym napojem dla dziecka są gotowane niesłodzone kompoty a także napary mocno rozcieńczonych ziół: rumianku, lipy, melisy, herbatki koperkowej, herbat czysto owocowych: z dzikiej róży, malin. Nie korzystamy z gotowych produktów typu instant czy herbat, które zawierają syntetyczne lub naturalne związki zapachowe i barwniki. W pierwszych latach życia dziecka nie podawajmy mu prawdziwej czarnej, zielonej i czerwonej herbaty. Wprowadzając soki owocowe czy warzywne najlepiej stosować soki świeże i wyciskane tj. tłoczone i nie przygotowane z zagęszczonych soków, koncentratów, oczywiście bez dodatków substancji słodzących. Soki dobrze jest rozcieńczać wodą w stosunku 1:3. Rozszerzając dietę dziecka pamiętamy, że każdy organizm jest inny i może różnie reagować, dlatego najważniejsza jest obserwacja. Warto jeszcze przeczytać: 7 miesiącu życia: Pierwszym posiłkiem dziecka może być ugotowana i roztarta marchewka. Jako drugiego produktu możemy użyć brązowego ryżu (optymalny wydaje się ryż okrągły, który jest łatwiej przyswajany przez dziecko). Ryż należy gotować przez minimum dwie godziny w dużej ilości wody do postaci kleiku, który powinniśmy dodatkowo przetrzeć. Kolejne warzywa i owoce wprowadzane w postaci gotowanej (miękkie, możemy podawać pokrojone w słupki) to ziemniak, dynia, burak lub botwinka, pietruszka, a także jabłko, jagody, maliny. Przy dobrej tolerancji pojedynczych warzyw możemy przygotować dziecku zupę dodając kilka kropel oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia. Wprowadzamy także kleiki z kasz bezglutenowych: kaszka kukurydziana, kasza jaglana. 8 miesiącu życia: Można wprowadzić surowe owoce np. jabłka, jagody, maliny, jak również wyciskane soki z wprowadzonych wcześniej warzyw i owoców. Soki początkowo dobrze jest rozcieńczyć z wodą. Wprowadzamy kolejno: – owoce: gruszki, borówki, porzeczki, agrest, morele, owoce suszone na słońcu takie jak: rodzynki, morele (zawierają dużo wapnia i żelaza), śliwki. Suszone owoce dobrze jest wcześniej namoczyć lub dodać podczas gotowania kaszy jaglanej; – ugotowane na parze i surowe warzywa: cukinia, brokuł, groszek zielony, kiszone ogórki, pomidor bez skórki, kalarepka; – zboża: rozgotowana kasza jaglana, pod koniec miesiąca niepalona kasza gryczana. Uwaga! Reklama do czytania Wierszyki paluszkowe Wesołe rymowanki do masażyków Wierszyki bliskościowe Przytulaj, głaszcz, obejmuj, bądź zawsze blisko. Tylko dobre książki dla dzieci i rodziców | Księgarnia Natuli 9 miesiącu życia: Przygotowując zupy możemy dodać naturalne masło na przemian z oliwą z oliwek z pierwszego tłoczenia lub olej lniany nieoczyszczony (podajemy bezpośrednio do miseczki dziecka, stosujemy na zimno). Wprowadzamy kolejno: – owoce: śliwki, truskawki, brzoskwinie; – warzywa: soczewicę, kalafior, fasolkę szparagową; – zboża i ziarna: płatki i rozgotowana kasza gryczana, płatki owsiane, siemię lniane, sezam. Ziarna są twarde, więc należy je mielić – podobnie jak migdały (bez skórki) i dodawać do gotowanej kaszki. 10 miesiącu życia: – zboża: produkty glutenowe – płatki orkiszowe, kasza jęczmienna, pieczywo. Dziecko może spożywać już wszystkie warzywa i owoce, jednak rodzice powinni cały czas zwracać uwagę na to, jak toleruje poszczególne produkty. Przygotowując posiłki z warzyw strączkowych i wzdymających należy do gotowania dodać szczyptę kminku i majeranku. Wprowadzając do diety dziecka warzywa strączkowe dostarczamy dużą ilość białka, które powinno stanowić podstawę w jego żywieniu. 12 miesiącu życia: dla dziecka w wieku około roku możemy wprowadzić świeże ryby szczególnie białe i chude. Mięso możemy wprowadzić dopiero po ukończeniu 1-1,5 roku życia, jednak nie jest to konieczne. Dziecko może spożywać już wszystkie przyprawy i wodorosty. Pierwsze produkty mleczne powinny być łatwo przyswajalne, pochodzić z gospodarstw ekologicznych i być jak najmniej przetworzone – sery białe, pełne masło, jogurty naturalne, mleko pełne jako dodatek do przygotowywania potraw. Najlepiej, aby były one pochodzenia koziego (w postaci sera białego), natomiast produkty krowie powinniśmy podawać ze szczególną obserwacją. Nie stosujemy słodkich jogurtów, mleka UHT, homogenizowanego, serów topionych ani serów spulchnianych azotanami. Należy pamiętać, że doskonałym źródłem wapnia jest sezam oraz migdały, które można podać dziecku po wcześniejszym zmieleniu dodając do kasz i zup lub przygotowując pasty. W postaci zmielonej można podawać dziecku również siemię lniane, pestki dyni, słonecznik. Według standardów żywieniowych w ósmym miesiącu można rozszerzyć dietę o jajka, jednak należy pamiętać, że jest to silny alergen. Polecamy początkowo podawanie jajek przepiórczych – najpierw samo żółtko (najbardziej lekkostrawne jest ugotowane na miękko). Najlepiej jest stosować jajka wyłącznie jako składnik potrawy, np. do przygotowania kluseczek, naleśników. Foto: Książeczki kontrastowe NATULI Pakiet: Zupa + Pranie + Spacer Proste i zabawne książeczki kontrastowe, które stymulują rozwój i naturalną ciekawość dziecka. Rozszerzanie diety niemowlęcia to często wyjątkowy, a zarazem trudny czas dla rodziców. Prawidłowe wprowadzanie nowych pokarmów w odpowiednim czasie warunkuje dalszy rozwój dziecka, tzw. programowanie żywieniowe. Ważne, aby pokarmy były wprowadzane w odpowiedniej kolejności, temperaturze, konsystencji i ilości. Forma podania również budzi wiele kontrowersji. Coraz częściej rodzice stosują metodę BLW (ang. baby-led weaning), dzięki czemu dziecko poznaje produkty żywieniowe poprzez więcej receptorów. Schemat żywienia niemowląt cały czas ulega zmianom, dlatego ważne jest, aby zapoznać się z najnowszymi wytycznymi. Prawidłowo rozszerzana dieta u niemowląt warunkuje stan zdrowia malucha na kolejne lata. Wpływa na rozwój stawów, kości, mięśni, ponadto chroni przed otyłością oraz chorobami cywilizacyjnymi. Często rodzice z powodu braku wiedzy na temat rozszerzania diety popełniają wiele błędów. Do najczęściej występujących należy: podawanie soków (zamiast mleka lub dodatkowo), brak suplementacji diety dziecka witaminą D3, zbyt późne wprowadzanie pokarmów lub opóźnianie wprowadzania najczęściej glutenu, ryb i jaj, dosładzanie i dosalanie potraw, dostarczanie dziecku za wcześnie tzw. „produktów z rodzinnego stołu”, takich jak grzyby czy kapusta. Złotym standardem żywienia niemowląt jest karmienie piersią przez minimum sześć miesięcy i poleca się je tak długo, jak jest to pożądane zarówno dla mamy, jak i dla dziecka. Pokarm kobiecy jest substancją biologicznie czynną, zawierającą ponad 80 enzymów ułatwiających trawienie, poprawiających odporność nieswoistą [1]. Pokarm mamy dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych – w tym cennych immunoglobulin, odpowiedzialnych za odporność maluszka – limfocyty T, B, makrofagi oraz neutrofile. Ponadto chroni przed chorobami infekcyjnymi przewodu pokarmowego, chłoniakiem, białaczką, hipercholesterolemią, zapaleniem ucha środkowego oraz układu oddechowego. Zmniejsza ryzyko otyłości i cukrzycy u pociechy w przyszłości. Karmienie piersią niesie również mnóstwo korzyści dla mamy poprzez złagodzenie krwawienia poporodowego, szybszą utratę masy ciała, mineralizację kości, a także zmniejszone ryzyko zachorowania na raka piersi lub jajników w przyszłości. Niezależnie jednak, czy mama karmi piersią czy mlekiem modyfikowanym, już po ukończeniu 4. miesiąca życia niemowlęcia można wprowadzić pierwszy produkt inny niż mleko (jeden posiłek uzupełniający). Zaleca się, aby wprowadzać pokarmy po ukończeniu 17. tygodnia życia (po ukończeniu 4. miesiąca) i nie później niż w 26. tygodniu (początek 7. miesiąca) – patrz tabela 1. Do ukończenia 4. miesiąca nie należy podawać dziecku innych produktów niż Tabela 1. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających (na podstawie [2]) Wprowadzanie pokarmów uzupełniających nie wcześniej niż w 17. (początek 5. nie później niż w 26. (początek 7. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Nie należy również dopajać wodą lub sokami. Zdolność malucha do akceptacji nowych pokarmów zmienia się wraz z wiekiem, natomiast to właśnie pierwsze dwa lata życia odgrywają kluczową rolę, jeśli chodzi o preferencje smakowe w przyszłości. Poleca się, aby wprowadzać nowy pokarm w odstępie minimum trzech dni. Podając dziecku gotowaną marchewkę w poniedziałek, warto podać ją również we wtorek i środę. Dzięki temu rodzic może zauważyć ewentualną reakcję alergiczną u niemowlęcia. Po trzech dniach możemy próbować z nowym produktem. Ważne, aby rozszerzanie diety rozpocząć od podania warzywa, a nie owocu. Maluch po poznaniu słodkiego smaku będzie mniej chętnie próbował warzyw. Należy zacząć od wprowadzania warzyw przez pierwsze dwa tygodnie, a dopiero później przejść do owoców [2]. Na początku powinny być to małe porcje, dwie lub trzy łyżeczki np. gotowanego i zmiksowanego brokułu, kalafiora czy marchewki. Z owoców warto zacząć od polskich, takich jak jabłka czy gruszki. W badaniach naukowych wykazano, że dzieci potrzebują od 8 do 15 prób podania nowej potrawy dla jej polubienia, dlatego ważne jest, aby rodzice nie poddawali się po jednorazowym podaniu produktu, myśląc, że dziecko czegoś nie lubi [2]. Badania dowodzą, że dzieci karmione mlekiem mamy łatwiej akceptują inne smaki niż mleko, ponieważ mleko kobiece zmienia swój smak w zależności od diety mamy, natomiast mleko modyfikowane zawsze smakuje tak samo. Należy pamiętać również, że to dziecko decyduje, ile zje, dlatego warto obserwować jego zachowanie, aby go nie przekarmić ani nie zmuszać do jedzenia. Takie zachowania mają wpływ w wieku dorosłym na umiejętność odróżniania głodu od sytości. Gdy dziecko będzie najedzone, wówczas zacznie grymasić, odmawiać przyjęcia pokarmu, odpychać łyżeczkę, wypluwać. Rodzic z pewnością zauważy brak apetytu dziecka [3]. Nie ma danych, które dowodzą, że wprowadzanie pokarmów uzupełniających < 6. jest szkodliwe lub korzystne dla zdrowia. Dotyczy to również pokarmów o właściwościach potencjalnie alergizujących (takich jak jajo, kaszki zbożowe, ryby i orzeszki ziemne, gluten). Najważniejsze, aby obserwować niemowlę i jego rozwój. Jeśli dziecko potrafi usiąść z podparciem, oznacza to, że jest gotowe na podanie produktów innych niż mleko. Każde dziecko wykazuje się innym stopniem rozwoju osobniczego, dlatego czas na podanie pierwszego posiłku uzupełniającego mieści się w widełkach. W 6.–8. miesiącu niemowlę powinno otrzymywać dwa, trzy posiłki uzupełniające. Karmienie nocne należy zakończyć po ukończeniu przez dziecko pierwszego roku życia. Dokarmianie w nocy może spowodować próchnicę zębów u niemowlaka. Pod koniec pierwszego roku życia niemowlę powinno spożywać cztery lub pięć posiłków w ciągu dnia oraz jedną, dwie przekąski (posiłki uzupełniające). Niezwykle ważną kwestią jest również konsystencja pokarmów. Największe możliwości zdobycia kompetencji żucia i gryzienia niemowlę wykazuje między 6. a 10. miesiącem życia (tabela 2). Tabela 2. Umiejętności w zakresie karmienia i przykładowe pokarmy podawane w pierwszych 24. miesiącach życia [2] Wiek [miesiące] Umiejętności Rodzaj pokarmów Przykłady pokarmów* 0.–6. Ssanie i połykanie Płyny Mleko matki/mleko modyfikowane 4.–7. Początkowe „mielenie" językiem, silny odruch ssania, cofanie się odruchu wymiotnego do tylnej części języka Gładkie purée Mleko jw. Gotowane zmiksowane warzywa (np. marchew) lub owoce (np. banan), mięso lub purée ziemniaczane, kaszki 7.–12. Oczyszczanie łyżki wargami, gryzienie, żucie, ruchy języka na boki, rozwój drobnej motoryki umożliwiający samokarmienie Bardziej zróżnicowane rozdrobnione lub posiekane pokarmy, produkty podawane do rączki, pokarmy z rodzinnego stołu Mleko jw. Zmielone mięso, rozgniecione gotowane warzywa i owoce, posiekane surowe warzywa i owoce (np. banan, melon, pomidor), kasze, pieczywo 12.–24. Żucie, stabilizacja żuchwy Pokarmy z rodzinnego stołu Mleko jw. Wszystkie produkty i pokarmy z rodzinnego stołu, przy założeniu stosowania zbilansowanej, zdrowej diety * Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smoczkiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy łyżeczką. Ponadto u większości dzieci około 6. miesiąca pojawiają się pierwsze ząbki. Ważne, aby karmienie łyżeczką odbyło się, jeszcze zanim pojawi się pierwszy ząb. Wyrzynanie się zębów i ból z tym związany może utrudniać dziecku jedzenie pokarmu z łyżeczki, a nawet powodować niechęć. Jeśli rodzice zdążą zapoznać malucha z łyżeczką, rozwój zębów nie wpłynie negatywnie na spożywanie posiłków. Dzieci samodzielnie odrzucają pokarmy, których żucie sprawia im trudność, dlatego pokarmy stałe (rozdrobnione i papki) zaleca się wprowadzać stopniowo już w 6.–7. miesiącu życia. W 8. miesiącu można podać przekąski do samodzielnego jedzenia, a pod koniec 12. miesiąca maluch może jeść posiłki o dowolnej konsystencji. W 6. miesiącu życia należy uczyć dziecko picia z kubka otwartego. Służy to nauce zastępowania odruchu ssania popijaniem. Dziecko, które ukończyło pierwszy rok życia, nie powinno pić z butelek ze smoczkiem [5]. Coraz częściej młodzi rodzice stosują metodę BLW (ang. baby-led weaning). Jest to metoda opierająca się na pominięciu etapu karmienia łyżeczką, a zamiast tego podawanie maluchowi, który potrafi samodzielnie siedzieć, czyli około 6.–7. miesiąca życia, pokarmów papkowatych lub w całości (ugotowanych), które dziecko jest w stanie wziąć w rękę. Dzięki tej metodzie niemowlę poznaje pożywienie również zmysłami dotyku. Poznaje strukturę oraz konsystencję większą ilością zmysłów [7]. Można tę metodę stosować naprzemiennie z łyżeczką (tabela 3). Tabela 3. Zalety i wady stosowania metody BLW (na podstawie [7]) Zalety stosowania metody BLW Wady stosowania metody BLW Możliwość traktowania jedzenia jako przyjemności Spożywanie posiłków wspólnie z rodziną Wygoda spożywania posiłków poza domem Kształtowanie właściwych zwyczajów żywieniowych Poznawanie nowych smaków Minimalizowanie kontrolowania jedzenia przez matkę Nieporządek spowodowany przez dziecko podczas samodzielnego jedzenia Możliwość zakrztuszenia Wyższe spożycie tłuszczów, tłuszczów nasyconych Ryzyko niedostatecznej podaży składników mineralnych, witamin oraz błonnika pokarmowego * Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smoczkiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy łyżeczką. W 6. miesiącu życia niemowlęcia należy pamiętać o wprowadzeniu produktów bogatych w żelazo. Są nimi na przykład: mięso (na początku kurczak, królik, indyk, gęś), ryby, produkty zbożowe. Zaleca się wprowadzać jedno jajko ugotowane na twardo dwa razy w tygodniu. Według najnowszych badań nie zaleca się już opóźniania wprowadzania produktów potencjalnie alergizujących, nie ma to bowiem wpływu na zmniejszenie ryzyka alergii. Natomiast jeśli w rodzinie występuje alergia pokarmowa (u rodziców lub dziadków), dziecko może być na nią narażone. W takim przypadku zaleca się podać produkt niemowlęciu nawet wcześniej. Według najnowszych zaleceń dziecko po 4. miesiącu życia może spożywać masło orzechowe lub mąkę z orzechów arachidowych z pokarmem, wodą lub mlekiem modyfikowanym w ilości 1–3 łyżeczek od jednego do trzech razy w tygodniu [2]. Zgodnie ze stanowiskiem EFSA z 2019 roku wprowadzanie do diety glutenu należy rozpocząć tak samo, jak wprowadzanie wszystkich produktów innych niż mleko. Nie ma konieczności opóźniania wprowadzania glutenu do diety. Niemowlętom i dzieciom do trzech lat nie zaleca się podawać podrobów i przetworów mięsnych (kiełbasy, wędzonek, konserw, parówek). Niezwykle ważnym produktem w diecie niemowląt są ryby. Są one głównym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3, w tym DHA. Zaleca się, aby niemowlę jeden lub dwa razy w tygodniu spożywało ryby, takie jak: śledź, łosoś, szprot, sardynki, pstrąg, flądra, dorsz, morszczuk i makrela atlantycka [2]. Nie zaleca się spożywania przez dzieci ryb drapieżnych: miecznika, makreli królewskiej, rekina, tuńczyka oraz płytecznika. Produktem, na który warto uważać w żywieniu niemowląt, jest ryż oraz napojowe ryżowe we względu na wchłanianie przez ryż arsenu. Ma on działanie karcynogenne. Zgodnie ze stanowiskiem ESPGHAN, w żywieniu niemowląt nie należy stosować płynnych preparatów ryżowych. Pokarmu niemowlęcia nie powinno się dosładzać ani dosalać. Wystarczające spożycie (AI) sodu w diecie dziecka do 6. miesiąca wynosi około 120 mg i jest w całości pokrywane w ramach spożywanego mleka mamy lub modyfikowanego. Dzieci w wieku 7.–11. miesiąca życia powinny spożywać nie więcej niż 0,2 g soli dziennie. Jest to ilość, jaka naturalnie znajduje się w produktach spożywczych. Dodatkowa sól z solniczki jest absolutnie zbędna. Kolejnym produktem, którego nie podajemy niemowlakowi, jest miód, może on zawierać przetrwalniki bakterii Clostridium botulinum powodujące botulizm dziecięcy – zakażenie laseczką jadu kiełbasianego. Po pierwszym roku życia miód może być bezpiecznie podawany [8]. Jeśli chodzi o napoje, dziecko do 6. miesiąca życia powinno pić tylko mleko kobiece lub modyfikowane, natomiast po 6. miesiącu można podawać dodatkowo wodę. Zapotrzebowanie niemowlęcia na płyny wynosi 800–1000 ml na dobę. Obejmuje wodę, mleko mamy lub modyfikowane oraz wodę obecną w żywności. Należy pamiętać, że nie zaleca się dzieciom do ukończenia pierwszego roku życia podawania mleka krowiego ze względu na jego skład ubogi w żelazo, dużą ilość składników mineralnych, które obciążają nerki, oraz nadmierne obciążenie trudno strawnym białkiem [6]. Niezwykle ważnym składnikiem diety niemowlęcia jest witamina D3. Dostarcza się ją głównie poprzez ekspozycję na słońce, jednak niemowlęta na początku nie powinny być wystawiane na słońce przez zbyt długi czas, dlatego niezbędna jest suplementacja już od pierwszego dnia życia w dawce 400 IU na dobę w pierwszych 6 miesiącach oraz 400–600 IU od 7. miesiąca do roku. Witamina D jest niezbędna do rozwoju kości i zębów, a także potrzebna do metabolizmu wapnia i fosforu. Nie istnieje konieczność dodatkowej suplementacji kwasów tłuszczowych omega-3 u dzieci karmionych piersią, ponieważ otrzymują ich odpowiednią ilość wraz z mlekiem matki. Warto, aby mama suplementowała w czasie laktacji DHA w dawce 400–600 mg na dobę. W przypadku niskiego spożycia ryb przez mamę zaleca się suplementację w dawce nawet 600–1000 mg na dobę (u mamy). Również dzieci karmione mieszanką modyfikowaną mają zapewnioną wystarczającą podaż kwasów tłuszczowych omega-3, dlatego też dodatkowa suplementacja jest niepotrzebna [15]. Podsumowanie Żywienie niemowląt ma niebagatelny wpływ na programowanie metaboliczne, co przyczynia się do przyszłego rozwoju malucha. Rozszerzanie diety może stać się dla rodziców nie lada wyzwaniem, dlatego warto jeszcze przed przyjściem dziecka na świat zapoznać się z aktualnymi rekomendacjami dotyczącymi żywienia. Przestrzeganie zasad odpowiedniego rozszerzania diety dziecka i suplementacji zarówno u mamy, jak i u niemowlęcia, może zapewnić pozytywny wpływ na jego dalszy rozwój oraz zachowanie zdrowia w późniejszym wieku. Bibliografia Horwath A., Rachtan-Janicka J., Rybak A. i wsp. Poradnik żywienia niemowląt krok po kroku od narodzin do pierwszych urodzin. Medycyna praktyczna, Kraków 2014. Szajewska H., Socha P., Horvath A. i wsp.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy medyczne/Pediatria, 2021. Caroline Kumaran K. Metabolic programming in early life in humans, 9 October 2018. Kościej A., Skotnicka-Graca U., Ozga I. Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu odporności dzieci. Probl Hig Epidemiol, 2017, 98(2), 110–117. Toporowska-Kowalska E., Funkowicz M. Kształtowanie preferencji smakowych we wczesnym okresie życia. Standardy Medyczne/Pediatria, 2015 T. 12, 689–697. Hozyasz Radomyska B., Gryglicka H. Kiedy wprowadzać mleko krowie do diety młodszych dzieci? When cow’s milk can be introduced to the diet of the infant and young children? Pediatr Med Rodz, 2009, 5 (1), 23–26. Białek-Dratwa A., Soczewka M., Grochowska-Niedworok E., Rozszerzanie diety niemowlęcia z wykorzystaniem metody baby-led weaning („bobas lubi wybór”). Introduction of complementary foods to infant diet using baby-led weaning. Pediatr Med Rodz, 2020, 16 (4), 362–367. Pietrobelli A., Agosti M. i wsp. Nutrition in the First 1000 Days: Ten Practices to Minimize Obesity Emerging from Published Science. Public Health, 2017, 14, 1491. Stephen M. Borowitz, First Bites – Why, When, and What Solid Foods to Feed Infants, Front. Pediatr, 26 March 2021. Garcia-Larsen V., Ierodiakonou D., Jarrold K. i wsp. Diet during pregnancy and infancy and risk of allergic or autoimmune disease: A systematic review and meta-analysis. PLoS Med, 15(2), 2017. Boscarino G., Giulia Conti M., Pagano F. i wsp. Complementary Feeding and Growth in Infants Born Preterm: A 12 Months Follow-Up Study. Children 2021, 8, 1085. Lyrad K. Riley, MD, MPH, Rupert J., Boucher O., Nutrition in Toddlers, American Family Physician, Volume 98, Number 4, August 15, 2018. Nicklaus S., The Role of Dietary Experience in the Development of Eating Behavior during the First Years of Life, Ann Nutr Metab 2017, 70, 241–245. Gruszfeld D., Socha P., Białko w żywieniu niemowląt i małych dzieci. Standardy Medyczne/Pediatria, 2013. Filder-Witoń E., Mikołajczak K., Waberska M., i wsp. Żywienie niemowląt a aktualne rekomendacje. Nowiny Lekarskie 2010, 79, 5, 356–361. Lewicka-Rabska A., Felińczak A., Gerreth K. Karmienie piersią a próchnica u niemowląt i małych dzieci – przegląd piśmiennictwa. Dental forum /1/2015/XLIII. W związku z postępami w nauce i coraz większą wiedzą na temat wpływu wczesnego żywienia na stan zdrowia człowieka, nie tylko w okresie dzieciństwa, ale również w wieku późniejszym, wytyczne dotyczące żywienia niemowląt są regularnie aktualizowane. Sposób żywienia niemowląt stanowi istotny, modyfikowalny czynnik środowiskowy, poprzez który można zmniejszać lub zwiększać ryzyko rozwoju różnych chorób. Zjawisko to określane jest w piśmiennictwie programowaniem metabolicznym lub żywieniowym. Dotychczas wytyczne dotyczące żywienia zdrowych niemowląt oparte były na stanowisku ekspertów Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻ) z 2014 roku oraz na wytycznych dotyczących karmienia piersią z 2016 roku. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie najważniejszych rekomendacji pochodzących z najnowszego stanowiska ekspertów interdyscyplinarnego zespołu z 2021 roku pt. „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci” pod kierunkiem profesor Szajewskiej i współpracowników. Dokument ten stanowi aktualizację obu wyżej wymienionych stanowisk. Uwzględniono również aktualne zalecenia związane z pandemią COVID-19 w kontekście karmienia piersią przez matki z podejrzeniem zakażenia lub zakażonych Programowanie metaboliczne/żywieniowe Termin ten należy rozumieć jako wpływ sposobu żywienia w krytycznym okresie życia, czyli tysiąc pierwszych dni życia, na rozwój osobniczy oraz ryzyko związane z wystąpieniem chorób dietozależnych w wieku późniejszym. Karmienie piersią to wciąż „złoty standard” W związku z licznymi zaletami karmienia piersią, zarówno krótko, jak i długoterminowymi, eksperci PTGHiŻ sformułowali następujące zalecenie: „Celem, do którego należy dążyć, jest wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia. Częściowe lub krótsze karmienie piersią również jest korzystne. Karmienie piersią powinno być kontynuowane tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko”. Najważniejsze postulaty dotyczące karmienia piersią brzmią następująco: Pokarm kobiecy wytwarzany w wystarczających ilościach w pełni zaspokaja potrzeby żywieniowe niemowlęcia w 1. półroczu życia; Wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy (co najmniej przez pełne 4 miesiące) oznacza podawanie niemowlęciu TYLKO mleka kobiecego i zalecenie to dotyczy całej populacji. Podawanie innych płynów, w tym wody, soków czy mleka modyfikowanego nie jest zalecane, a wyjątek dotyczy jedynie podawania witamin lub leków; Średnia liczba karmień zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka i wynosi: – 8–12 karmień/dobę w 1. półroczu życia – 6–8 karmień/ dobę w 2. półroczu życia – 3–6 karmień/dobę w 2. roku życia; Wcześniejsze wprowadzanie pokarmów uzupełniających może być wskazane u niektórych niemowląt np. z dużym zapotrzebowaniem na żelazo; Nie ma podstaw naukowych, by sformułować górną, zalecaną granicę karmienia piersią, dlatego po ukończeniu 1. karmienie piersią powinno być kontynuowane zgodnie z wolą matki i dziecka, z jednoczesnym podawaniem pokarmów uzupełniających; Po 1. dziecko nie powinno być karmione w nocy – profilaktyka próchnicy. W tabeli 1 przedstawiono korzyści płynące z karmienia piersią, na które wskazują eksperci w swoim stanowisku. Tab. 1. Korzyści płynące z karmienia piersią dla dziecka oraz dla matki Korzyści z karmienia piersią Dla dziecka Dla matki Zmniejszenie ryzyka: chorób infekcyjnych przewodu pokarmowego i układu oddechowego, zapalenia ucha środkowego do 2. wady zgryzu, prawdopodobnie otyłości, cukrzycy typu 1 i 2, chłoniaka, białaczki, hipercholesterolemii, zespołu nagłego zgonu niemowląt oraz chorób alergicznych; Prawdopodobnie rzadsze występowanie lub łagodniejszy przebieg: zakażeń układu moczowego, bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, sepsy, martwiczego zapalenia jelit. Zmniejszenie ryzyka: krwawienia poporodowego, zachorowania na raka jajników i raka piersi w okresie pomenopauzalnym; Inne: szybszy powrót do masy ciała z okresu przed ciążą, przyspieszenie inwolucji macicy, zwiększenie remineralizacji kości. Istnieje niewiele przeciwwskazań do karmienia piersią. W stanowisku ekspertów wyszczególniono bezwzględne przeciwwskazania ze strony matki i ze strony dziecka, jak również względne przeciwwskazania ze strony dziecka, kiedy to zalecane jest podawanie pokarmu odciągniętego, a sposób podaży jest uzależniony od możliwości i stanu dziecka (sonda, doustnie za pomocą butelki, kieliszka, łyżeczki). Ponadto wskazuje się sytuacje kliniczne, w których należy ograniczyć podawanie pokarmu kobiecego. Jednak uwzględnienie pewnych jego ilości, pod kontrolą, jest zalecane. Wykazano lepszy rozwój dzieci żywionych w ten sposób niż jak np. w przypadku fenyloketonurii – wyłącznie preparatem ubogofenyloalaninowym do żywienia niemowląt. W tabeli 2 zestawiono wszystkie przeciwwskazania. Tab. 2. Przeciwwskazania do karmienia piersią Bezwzględne Względne (należy podawać ściągnięty pokarm) Choroby, w których należy ograniczyć ilość pokarmu Ze strony matki Ze strony dziecka Ze strony dziecka nieleczona gruźlica (karmienie jest możliwe po co najmniej 2 tygodniach leczenia) zakażenie HIV zakażenie HTLV-1 lub HTLV-2 (human T-cell lymphotrophic virus type I, type II) przyjmowanie przez matkę niektórych leków z kategorii L5 wg FDA* alkoholizm, narkomania konieczność wykonania badań z użyciem związków radioaktywnych (przeciwskazanie czasowe), podejrzenie/zakażenie wirusem Ebola klasyczna galaktozemia wrodzony niedobór laktazy ogólny ciężki stan kliniczny rozszczep podniebienia utrudniający ssanie stany, w których wysiłek związany ze ssaniem jest zbyt duży: wyniszczenie, niektóre wady serca, układu oddechowego fenyloketonuria (dodatkowo konieczne podawanie mleka ubogofenyloalaninowego) choroba syropu klonowego acydurie organiczne Karmienie pokarmem kobiecym a SARS-CoV-2 i COVID-19 W opublikowanych badaniach wykazano obecność materiału RNA wirusa w mleku matek zakażonych SARS-CoV-2. Nie ma jednak danych potwierdzających obecność wirusa wywołującego zakażenie. W związku z aktualną wiedzą na temat karmienia pokarmem kobiecym w okresie pandemii SARS-CoV-2, zalecenia Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego i Konsultanta Krajowego w dziedzinie neonatologii są następujące: znaczna część matek, które mają łagodne objawy, lub przechodzą zakażenie bezobjawowo, może karmić piersią zaraz po urodzeniu, przed każdym kontaktem z dzieckiem i po kontakcie matki powinny stosować procedury profilaktyki zakażeń (noszenie maseczki, higiena rąk i piersi, dezynfekcja), jeśli stan zdrowia matki nie pozwala na karmienie piersią, należy próbować pozyskiwać pokarm i utrzymać laktację, zależnie od objawów klinicznych matki (w mleku kobiecym obecne są przeciwciała klasy IgG przeciwko SARS-CoV-2), jeżeli pozyskanie pokarmu od matki nie jest możliwe, należy starać się kontynuować karmienie pokarmem z banku mleka. Zalecenia są często aktualizowane, dlatego należy śledzić bieżące wytyczne na stronach Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego lub Centrum Nauki o Laktacji). Karmienie sztuczne Eksperci PTGHiŻ sformułowali następujące zalecenie: „Niemowlętom, które nie są karmione naturalnie, należy podawać produkty zastępujące mleko kobiece”. Do produktów zastępujących mleko kobiece należą preparaty wytwarzane najczęściej z białek mleka krowiego jak również z mleka koziego, hydrolizatów białka lub izolatów białka sojowego. Produkty te powinny charakteryzować się składem jak najbardziej zbliżonym do składu mleka kobiecego, które stanowi wzorzec w żywieniu niemowląt. Eksperci podkreślają, że nie jest to w pełni możliwe chociażby ze względu na to, że skład pokarmu kobiecego jest zmienny, jak również obecne są w nim żywe komórki, przeciwciała i inne składniki immunologiczne. Produkty zastępujące mleko kobiece muszą zapewnić optymalne tempo wzrastania niemowląt oraz wartości parametrów biochemicznych maksymalnie zbliżone do tych obserwowanych u niemowląt karmionych naturalnie. Wyróżnia się preparaty do: początkowego żywienia niemowląt (oznaczone cyfrą 1), których skład zaspokaja wszystkie potrzeby żywieniowe dziecka w 1. półroczu życia; mogą być również podawane dziecku w późniejszym wieku, jeśli dziecko nie jest karmione piersią, dalszego żywienia niemowląt (oznaczone cyfrą 2) są przeznaczone do użytku w okresie rozszerzania diety dziecka. Skład i wartość odżywczą preparatów do początkowego i dalszego żywienia niemowląt w Polsce, jak również informacje na ich temat określa rozporządzenie Unii Europejskiej, które obowiązuje od lutego 2020 r. Producenci tych preparatów zgodnie z rozporządzeniem mają obowiązek dodawać do mleka kwas dokozaheksaenowy (DHA) w ilości 20–50 mg/100 kcal (ok. 0,5–1% kwasów tłuszczowych ogółem) i jest to jedna z istotnych zmian. W kwestii innych dodatkowych składników w mleku modyfikowanym dla niemowląt, według raportu European Food Safety Authority (EFSA) z 2014 r., brak jest jednoznacznych korzyści płynących z suplementacji pro-/prebiotykami, nukleotydami, cholesterolem, selenem, β-palmitynianem oraz olejem palmowym. Dodatkowo, zgodnie ze stanowiskiem Komitetu ds. Żywienia European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition (ESPGHAN) z 2019 r. uznano, że brakuje danych, które uzasadniałyby konieczność unikania oleju palmowego w mleku modyfikowanym. Nie uwzględniono w zaleceniach suplementacji kwasem arachidonowym (ARA), chociaż niektórzy eksperci postulują, by mleko modyfikowane zawierało ARA w ilości nie mniejszej niż DHA. Od lat do mleka modyfikowanego początkowego, następnego, jak również do mleka dla małych dzieci dodawane są oligosacharydy, takie jak galakto- i fruktooligosacharydy. Potwierdzone jest również bezpieczeństwo dodawania do nich oddzielnie lub łącznie 2’fukozylolaktozy (2’-FL) oraz lakto-N-neotetraozy (LNnT). Preparaty zastępujące standardowe mleko modyfikowane tzw. preparaty mlekozastępcze, to: hydrolizaty białka, w których białko zostało poddane hydrolizie enzymatycznej, termicznej lub ultrafiltracji (im większy stopień hydrolizy białka, tym mniejsza immunogenność i potencjalność alergizacji, ale tym samym gorszy smak i zapach produktu); w zależności od stopnia hydrolizy są to: – preparaty o nieznacznym stopniu hydrolizy – zawierają oligopeptydy (w Europie oznaczone symbolem HA – hipoalergenowe), – preparaty o znacznym stopniu hydrolizy – zawierają wyłącznie peptydy, preparaty sojowe, których wskazania do stosowania zostały ograniczone i można zastosować je w przypadku: – galaktozemii, – wrodzonego niedoboru laktazy, – udokumentowanego wtórnego niedoboru laktazy, – względów religijnych, etycznych i filozoficznych (np. diety wegetariańskie), – w przypadku alergii na białka mleka krowiego ich zastosowanie rozważa się ze względu na smak i koszt, jednak u niemowląt poniżej 6. najpierw należy wykonać próbę prowokacji w celu oceny tolerancji takiego preparatu. Rozszerzanie diety Zalecenie ekspertów PTGHiŻ (2021 r.) odnośnie do wprowadzania pokarmów uzupełniających brzmi następująco: „Wprowadzanie produktów uzupełniających należy rozpocząć, kiedy niemowlę wykazuje umiejętności rozwojowe potrzebne do ich spożywania, zwykle nie wcześniej niż od 17. tygodnia życia (początek 5. i nie później niż w 26. tygodniu życia (początek 7. Według definicji pochodzącej ze stanowiska ekspertów termin „pokarmy uzupełniające” należy rozumieć jako wszystkie pokarmy stałe i płynne inne niż mleko kobiece lub mleko modyfikowane dla niemowląt, a celem ich wprowadzania jest zapewnienie dodatkowej podaży energii, białka, żelaza, cynku jak również witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz śladowych składników mineralnych. Istotą rozszerzania diety jest przygotowanie dziecka do bardziej urozmaiconej diety w kolejnych latach życia. Jeśli chodzi o wiek wprowadzania pokarmów uzupełniających, aktualne wytyczne bazują na stanowisku EFSA z 2019 r. Główne postulaty w tej sprawie to: Wprowadzanie pokarmów uzupełniających zależy od indywidualnego stopnia rozwoju niemowlęcia, jednak większość wymaga wprowadzenia dodatkowego pokarmu od około 6. Nie jest konieczne podawanie pokarmów uzupełniających dziecku wykazującemu gotowość do ich przyjmowania poniżej 6. Jednak w takich przypadkach dzieci mogą otrzymywać pokarm stosowny dla wieku, starannie przygotowany oraz odpowiednio odżywczy; Nie ma danych świadczących o korzyściach bądź szkodliwości wprowadzania pokarmów uzupełniających poniżej 6. dziecka. Obejmuje to także pokarmy alergizujące i gluten; Wprowadzenie pokarmów zawierających żelazo poniżej 6. może przynieść korzyści dzieciom z grupy ryzyka jego niedoboru. Zaproponowany przedział czasowy wprowadzania pokarmów uzupełniających związany jest z tym, że u większości niemowląt dojrzewa w tym czasie zdolność przyjmowania pokarmów stałych, w tym czasie zanika charakterystyczny odruch usuwania z ust ciał obcych, który utrudnia podawanie innych pokarmów niż płynne mleko, niemowlęta stopniowo nabywają umiejętności siedzenia z podparciem, zaczynają kontrolować głowę i szyję, możliwe staje się jedzenie z łyżeczki. Najważniejsze postulaty dotyczące rozszerzania diety Rozszerzanie diety nie jest jednoznaczne z koniecznością przerywania karmienia piersią. Karmienie piersią należy kontynuować według potrzeb dziecka i matki. Podział ról: rodzic/opiekun decyduje o tym, co dziecko zje, jak i kiedy, a dziecko decyduje, ile zje i czy zje. Wielkości porcji są wartościami uśrednionymi, zatem należy akceptować ilości pokarmu mniejsze lub większe w ramach danego posiłku. Stopniowo jeden posiłek mleczny na miesiąc zastępowany jest posiłkiem uzupełniającym, przy czym niemowlęta karmione mlekiem modyfikowanym pod koniec 1. powinny otrzymywać 4–5 posiłków/dziennie oraz ewentualnie 1–2 zdrowe przekąski, niemowlęta karmione piersią mogą być przystawiane do piersi częściej, według potrzeb, a pokarmy uzupełniające są na początku posiłkami dodatkowymi. Rodzice powinni karmić dzieci zgodnie ze wzorcem „reagującego/wrażliwego karmienia” (responsive feeding), które polega na rozpoznawaniu objawów głodu (np. płacz, otwieranie ust) i sytości (np. zasypianie, odmawianie jedzenia, zaciskanie ust). Zmuszanie dziecka do jedzenia negatywnie wpływa na kształtowanie zdolności samoregulacji. Jedzenia nie należy traktować jako nagrody. Decydujące w rozwoju preferencji smakowych dziecka w późniejszym wieku są jego pierwsze 2 lata życia. Dlatego należy dziecku zapewnić różnorodność w diecie, warzywa wprowadzać do diety przed owocami z powodu większych trudności z ich akceptacją – można ją osiągnąć poprzez wielokrotne podawanie rożnego rodzaju warzyw, owoce należy podawać ok. 2 tygodnie później niż warzywa. Między 6. a 10. dziecko nabywa kompetencji żucia i gryzienia, dlatego należy zapewnić mu pokarmy o odpowiedniej konsystencji najpierw puree, rozdrobnione, następnie w 8. tzw. finger foods, czyli pokarmy do samodzielnego jedzenia w bezpiecznej dla dziecka formie, pod koniec 1. dziecko może spożywać pokarmy o dowolnej konsystencji. Podawanie pokarmów stałych rozpoczyna się od podawania łyżeczką, twardą i płaską. U dzieci karmionych butelką ze smoczkiem około 6. należy rozpocząć naukę picia z otwartego kubka – zastąpienie ssania popijaniem. Po 1. nie należy podawać dziecku pokarmów i płynów przez butelkę ze smoczkiem. Nowe pokarmy należy wprowadzać powoli, pojedynczo, zaczynając od małych ilości (3–4 łyżeczki), jednocześnie obserwując reakcję dziecka. Posiłki bezmleczne powoli zastępują mleko, by pod koniec 1. dziecko otrzymywało jedynie 2–3 posiłki mleczne. Dzieci karmione mlekiem kobiecym mogą spożywać mniejsze porcje posiłków, przez co liczba karmień może być większa. Metody karmienia sterowanego przez dziecko, takie jak metoda BLW (baby led weaning) polegające na ominięciu etapu podawania pokarmów papkowatych z łyżeczki dzieciom, które potrafią samodzielnie siedzieć w wieku 6–7 miesięcy, oraz zmodyfikowane BLW, czyli metoda BLISS (baby-led introduction to solids), w której dodatkowo rodzice otrzymują wskazówki dotyczące gęstości energetycznej pokarmów czy zawartości w nich żelaza, jak również pokarmów zwiększających ryzyko zadławienia, nie zmniejszają ryzyka otyłości. Brak jest wystarczających argumentów zarówno za wymienionymi metodami, jak i przeciw obu metodom. W tabeli 3 zebrano uwagi i zalecenia zawarte w manuskrypcie stanowiska ekspertów, dotyczące poszczególnych pokarmów w diecie niemowląt. Tab. 3. Uwagi i zalecenia dotyczące wybranych produktów Wybrane produkty Uwagi Zalecenia Produkty zawierające żelazo Niemowlęta z grupy ryzyka niedoboru żelaza mogą odnieść korzyść z wprowadzenia pokarmów uzupełniających zawierających żelazo poniżej 6. Wszystkie dzieci od 6. powinny otrzymywać pokarmy uzupełniające zawierające żelazo (mięso, ryby, produkty zbożowe wzbogacane żelazem). Produkty o potencjalnych właściwościach alergizujących (jajo kurze, skorupiaki i ryby, orzechy ziemne i drzewne) Brak danych naukowych uzasadniających wprowadzanie pokarmów alergizujących w późniejszym wieku niż inne pokarmy uzupełniające, by zmniejszyć ryzyko alergii na pokarm. Jajo kurze W Polsce alergia na jajo kurze występuje u 0,6% dzieci do 2. Jako profilaktykę rozwoju alergii należy wprowadzać do diety niemowląt dobrze ugotowane jajo kurze (czas gotowania 10–15 minut), w ilości: jedno małe jajo dwa razy w tygodniu (równowartość 2 g białka jaja). Dobrze ugotowane jajko to: jajko na twardo, dobrze ugotowany makaron jajeczny, pieczone pokarmy z jajkiem. Orzeszki ziemne W Polsce alergia na orzeszki ziemne występuje prawdopodobnie u 0,78% dzieci w wieku szkolnym. W grupach ryzyka wystąpienia alergii na orzeszki ziemne (w tym u niemowląt z ciężkim wypryskiem i/lub alergią na jajo) należy, po konsultacji specjalistycznej, zalecać wczesne (4.–11. wprowadzanie orzeszków ziemnych Należy zachęcać matki, by w trakcie wprowadzania orzeszków ziemnych karmiły piersią. Niemowlęta mogą otrzymywać: masło orzechowe (lub mąkę z orzechów arachidowych) z pokarmem, wodą lub mlekiem modyfikowanym (około 1–2 łyżeczki do herbaty, 1–3 razy/tydz.). Tłuszcze Nie należy ograniczać tłuszczów (jako grupy) w diecie dziecka w 1. ze względu na ich bardzo ważną rolę w rozwoju mózgu oraz funkcji poznawczych. Dieta niemowląt i dzieci do 3. powinna składać się z różnych rodzajów tłuszczów spożywczych (jako dodatek pokarmów uzupełniających). Zaleca się podawać masło, oleje roślinne (olej rzepakowy, oliwa z oliwek) i margaryny miękkie (o zawartości tłuszczów trans < 2%) – większość na rynku spełnia aktualnie to kryterium. Mięso Mięso stanowi źródło żelaza, cynku, kwasu arachidonowego, białka pełnowartościowego, witaminy B12, karnityny. Brak jest danych naukowych określających konkretną kolejność wprowadzania poszczególnych gatunków mięsa. Ważne jest pochodzenie mięsa – nie można podawać niemowlętom mięsa z nieznanego źródła z niepewnym wywiadem na temat badań weterynaryjnych. Mięso do diety dzieci należy wprowadzać stosunkowo wcześnie. Zwyczajowo rozpoczyna się od podawania mięsa drobiowego (z indyka, gęsi, kaczki, kurczaka), wołowiny, jagnięciny i mięsa z królika. Niemowlętom i dzieciom do 3. nie zaleca się podawać podrobów i przetworów mięsnych, takich jak parówki, kiełbasy, wędzonki. Ryby Podawanie tłustych ryb morskich umożliwia spełnienie zapotrzebowania na DHA. Niemowlętom nie należy podawać ryb drapieżnych (tuńczyk, rekin, makrela królewska). Zaleca się tłuste ryby morskie i w Polsce należy do nich np. śledź atlantycki, łosoś norweski hodowlany czy makrela atlantycka. Ryby zaleca się podawać w małych porcjach, nie częściej niż 1–2 razy w tygodniu, obserwując reakcję organizmu dziecka. Przy niedostatecznym spożyciu ryb, należy rozważyć suplementację DHA. Sól WHO zaleca zmniejszone spożycie soli u dzieci, w ramach profilaktyki nadciśnienia tętniczego w późniejszym wieku. Zaleca się niedosalanie posiłków oraz unikanie podawania bardzo słonych pokarmów w diecie niemowląt w ramach kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych. Zalecane spożycie sodu do 6. (wynosi ok. 120 mg) jest w całości pokrywane poprzez podaż mleka kobiecego/modyfikowanego. Od 7. do 11. dieta dziecka powinna zawierać nie więcej niż 0,2 g soli dziennie. Gluten Według dostępnych wyników badań obserwacyjnych eksperci sugerują, aby unikać spożywania dużej ilości glutenu w pierwszych miesiącach jego wprowadzania, jednak na podstawie aktualnych danych nie można określić jego optymalnej ilości. Karmienie piersią nie zmniejsza ryzyka celiakii. Gluten należy wprowadzić do diety od ukończenia 4. do ukończenia 12. unikając jego dużych dawek w pierwszych tygodniach stosowania. 1/10 kromki chleba uznano za małą ilość, a 1/2 kromki za duza ilość glutenu w okresie jego wprowadzania. Produkty zbożowe Zboża i produkty zbożowe są źródłem węglowodanów złożonych, błonnika pokarmowego, białka roślinnego, witamin z grupy B, żelaza niehemowego, cynku, magnezu czy potasu i fosforu. W Polsce zwyczajowo rozpoczyna się od podawania niemowlętom kaszek ryżowych, kukurydzianych, jaglanych i glutenowych. Ryż i produkty zawierające ryż Ryż może zawierać nieorganiczny arsen, który ma potencjalne działanie kancerogenne. Zgodnie ze stanowiskiem ESPGHAN w żywieniu niemowląt nie należy stosować płynnych preparatów ryżowych (tzw. napoje roślinne). W celu zmniejszenia ryzyka narażenia na arsen nieorganiczny warto wybierać inne rodzaje zbóż, jak pszenica, jęczmień czy owies. Miód Miód może zawierać przetrwalniki Clostridium botulinum wywołujące botulizm dziecięcy. Dzieciom do 12. nie należy podawać miodu. Dzieci powyżej 1. mogą spożywać miód. Cukier, w tym napoje słodzone „Wolne cukry” to mono- i disacharydy dodawane do żywności, a także cukry naturalne w miodzie, syropach oraz sokach owocowych. U dzieci spożywających napoje słodzone obserwuje się zwiększone ryzyko próchnicy. Podawanie niemowlętom słodkich napojów nasila preferencje smaku słodkiego w późniejszych latach życia. Do ukończenia 1. w ramach płynów należy podawać dzieciom mleko kobiece lub produkty je zastępujące oraz wodę. Należy ograniczać spożycie wolnych cukrów do minimum, a u dzieci ≥ 2. r ż. powinny stanowić < 5% całkowitej wartości energetycznej diety. Nie należy dodawać cukrów do pokarmów uzupełniających. Nie należy podawać napojów słodzonych. Ryby Podawanie tłustych ryb morskich umożliwia spełnienie zapotrzebowania na DHA. Niemowlętom nie należy podawać ryb drapieżnych (tuńczyk, rekin, makrela królewska). Zaleca się tłuste ryby morskie i w Polsce należy do nich np. śledź atlantycki, łosoś norweski hodowlany czy makrela atlantycka. Ryby zaleca się podawać w małych porcjach, nie częściej niż 1–2 razy w tygodniu, obserwując reakcję organizmu dziecka. Przy niedostatecznym spożyciu ryb należy rozważyć suplementację DHA. Koper włoski Brak odpowiednich danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania. Dzieci do ukończenia 4. nie powinny spożywać kopru włoskiego (olej i herbata z kopru włoskiego). Woda Nie każda woda butelkowana jest odpowiednia dla niemowląt i małych dzieci. Nie należy wykorzystywać naturalnych wód mineralnych do gotowania. Podawanie dziecku w 1. wody zamiast soków jest znaczące dla zapobiegania otyłości. Pokarm matki/mleko modyfikowane zapewnia odpowiednią objętość płynu zdrowym niemowlętom do 6. W 2. półroczu życia zapotrzebowanie na wodę wynosi ok. 0,8–1 l/dobę i obejmuje wodę z wszelkiego rodzaju napojów oraz wodę zawartą w żywności. Starszym niemowlętom należy podawać wodę źródlaną lub niskozmineralizowaną (zawartość skł. mineralnych < 500 mg/l), niskosodową, niskosiarczanową. Soki owocowe Spożycie soków owocowych potencjalnie może zmniejszyć ilość białka, tłuszczów oraz żelaza w diecie, przy zwiększonym spożyciu węglowodanów prostych, co przekłada się na większe ryzyko próchnicy. U starszych dzieci oraz nastolatków dozwolone dzienne spożycie soków to: dzieci 1–3 lata – 120 ml soku/dziennie, dzieci 4–6 lat − 180 ml soku/dziennie, starsze dzieci i nastolatkowie − 240 ml soku dziennie. Nie zaleca się podawania dzieciom napojów: z dodatkiem kofeiny, zawierających słodziki naturalne i intensywne (np. Acesulfam K), glikozydy stewiolowe, napojów energetyzujących, słodzonych, gazowanych, wód smakowych, napojów dla sportowców. Nie podawać soków owocowych w diecie niemowląt do ukończenia 1. Mleko modyfikowane dla młodszych dzieci (YCF – young child formula) Tzw. mleko typu junior, ale nazwa ta nie jest zalecana. Mleko tego rodzaju może zwiększać spożycie żelaza, witaminy D oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, a także zmniejszać spożycie białka. Jednak cel ten można osiągnąć, stosując preparat do dalszego żywienia niemowląt. Nie ma konieczności rutynowego podawania dzieciom tego rodzaju mleka. Mleko krowie Wczesne wprowadzanie mleka krowiego może być przyczyną mikrokrwawień z przewodu pokarmowego czy też przeciążenia osmotycznego nerek. Stosowanie niemodyfikowanego mleka krowiego może sprzyjać rozwojowi alergii. Nie należy stosować mleka krowiego jako głównego napoju u dzieci przed ukończeniem 12. a powyżej 12. jego dzienne spożycie nie powinno przekraczać 500 ml. Nie zaleca się podawania mleka ze zmniejszoną zawartością tłuszczów. Mleko smakowe Wczesne podawanie mleka smakowego może wykształcić u dziecka jego preferencję i negatywnie wpływać na przyjmowanie zwykłego mleka. Dzieciom poniżej 5. nie podawać mlek smakowych i aromatyzowanych, zawierających cukier. Mleko kozie lub owcze Mleko kozie i owcze zawiera bardzo duże (4–5-krotnie większe niż mleko kobiece), niebezpieczne stężenie soli mineralnych np. wapnia, magnezu, fosforu. Podawanie takiego mleka może zwiększyć u dziecka ryzyko niedokrwistości, gdyż charakteryzuje się ono małą zawartością kwasu foliowego i witamin (zwłaszcza wit. B12). Nie należy stosować niemodyfikowanego mleka jako głównego posiłku u niemowląt poniżej 12. Modyfikowane mleko kozie jest bezpieczne i zostało zarejestrowane do stosowania u niemowląt. Napoje roślinne (na bazie nasion soi, ryżu, orzechów, zbóż, pseudozbóż) Nie pokrywają podstawowego zapotrzebowania dziecka w 1. na składniki odżywcze. Udokumentowane, negatywne skutki podawania napojów roślinnych dzieciom obejmują brak przyrostu masy/wysokości ciała, niedożywienie, ryzyko niedokrwistości z niedoboru żelaza, niedobory innych składników odżywczych, krzywicę. Napoje te często zawierają w składzie substancje słodzące, które nie są zalecane w diecie dziecka, a także mogą być źródłem zanieczyszczeń (np. mykotoksyny, metale ciężkie). Nie mogą stanowić alternatywy dla preparatów mleka modyfikowanego lub preparatów mlekozastępczych. Napoje roślinne wzbogacane nie są tak samo odżywcze jak mleko kobiece/modyfikowane, ponieważ składniki w nim mają inną biodostępność. Tab. 4. Schemat żywienia dzieci w 1. Miesiąc życia Liczba karmień piersią Karmienie mlekiem modyfikowanym Rodzaj i konsystencja pokarmu Przykłady pokarmów Liczba posiłków Szacunkowa wielkość porcji w ml 1 8-12 8-10 110 (100-120) mleko kobiece lub modyfikowane mleko kobiece lub modyfikowane 2-4 8-12 (14) 6 120-140 gładkie puree, bez grudek (niemowlęta karmione w sposób mieszany lub mlekiem modyfikowanym) gotowane, miksowane najpierw warzywa (najlepiej zielone), następnie owoce (jabłko, banan), mięso, jajo kaszki/kleiki bezglutenowe pokarmy glutenowe (rozpocząć od małych ilości) 5-6 8-12 5 150-160 różnorodne, posiekane/rozdrobnione pokarmy 5 posiłków: 3 główne, 2 mniejsze finger foods, czyli pokarmy podawane do rączki 3 posiłki mleczne od 7.–8. zmiksowane/drobno posiekane gotowane mięso i ryby rozgniecione gotowane warzywa i owoce posiekane surowe warzywa i owoce (np. jabłko, gruszka, pomidor) 7-8 6-8 5 170-180 9-12 6-8 (dziecko spożywające małe porcje może wymagać częstszego karmienia) 4-5 190-220 Dieta wegetariańska i wegańska Wszystkie dzieci otrzymujące posiłki zgodne z zasadami diety wegetariańskiej we wszystkich jej odmianach muszą być pod specjalistyczna opieka. Diety wegetariańskie wymagają suplementacji, a ryzyko niedoborów zależy do rodzaju takiej diety, najwyższe jest przy stosowaniu diety wegańskiej gdyż niedobory obejmują żelazo, cynk, wapń, witaminy B12, B2, A i D, białka oraz DHA. Rodzice powinni sumiennie przestrzegać zaleceń dobrze zbilansowanej diety oraz zaleconej suplementacji przez wyspecjalizowanego dietetyka. Eksperci podkreślają, ze zbilansowanie diety wegańskiej jest trudne przy jednoczesnym dużym ryzyku niedoborów. Witamina D Witamina D odgrywa kluczową rolę w prawidłowej gospodarce wapniowo-fosforanowej i rozwoju kośćca, jak również ma plejotropowy wpływ na organizm człowieka, wywierając ochronny efekt w chorobach sercowo-naczyniowych, zaburzeniach metabolicznych, chorobach autoimmunizacyjnych. W związku z licznymi korzyściami zaleca się suplementację już w pierwszych dniach życia, bez względu na rodzaj sposobu karmienia dziecka. Dawka powinna wynosić: 400 IU/dobę przez pierwszych 6 miesięcy życia, 400–600 IU/dobę między 6.–12. miesiącem życia w zależności od dziennego spożycia wynikającego z diety niemowlęcia. Witamina K Wszystkie niemowlęta po urodzeniu powinny otrzymywać witaminę K1 – profilaktyka zapobiegania krwawieniom z jej niedoboru. Fluor Nie zaleca się suplementacji fluorem do 36. dziecka, bez względu na jego ilość w wodzie pitnej. W ramach profilaktyki próchnicy zalecane jest mycie zębów 2 razy /dziennie śladowa ilością pasty do zębów zawierająca ≥ 1000 ppm fluoru od pojawienia sie pierwszego zęba. Żelazo Dzieci od 6. powinny otrzymywać w pokarmach uzupełniających produkty będące źródłem żelaza. Suplementacja żelazem powinna być stosowana u dzieci z grupy ryzyka jego niedoboru. Zaleca się także, aby dzieci karmione sztucznie otrzymywały mleko modyfikowane wzbogacone żelazem (4–8 mg/l). Produkty do dalszego żywienia niemowląt również powinny być nim wzbogacane. Kwasy omega -3 W celu zapewnienia odpowiedniej podaży DHA niemowlętom karmionym piersią kobieta karmiąca piersią powinna stosować suplementacje w dawce ≥ 200 mg DHA dziennie, a w przypadku małego spożycia ryb dawka ta powinna wynosić 400-600 mg. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi wszystkie mleka modyfikowane zawierają odpowiednie stężenie DHA. U niemowląt w II półroczu życia głównym źródłem DHA są tłuste ryby oraz mleko modyfikowane zawierające DHA. Podsumowanie Podsumowaniem zaleceń ekspertów jest poniższy schemat żywienia pochodzący w oryginale ze stanowiska ekspertów. Piśmiennictwo: Szajewska H., Socha P., Horvath A. i wsp.: „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci” Przegląd Pediatryczny 2021/ Greer Sicherer Burks i wsp.: „The Effects of Early Nutritional Interventions on the Development of Atopic Disease in Infants and Children: The Role of Maternal Dietary Restriction, Breastfeeding, Hydrolyzed Formulas, and Timing of Introduction of Allergenic Complementary Foods.” Pediatrics 2019 Szajewska H.: „Produkty zastępujące mleko kobiece” Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży- Medycyna Praktyczna, Kraków 2017 Birch „Development of food preferences.” Ann RevNutr 1999; 19: 41-62 Kirtsman M., Diambomba Y., Poutanen i wsp.: „Probable congenital SARS-CoV-2 infection in a neonate born to a woman with active SARS-CoV-2 infection.” CMAJ 2020; 192 (24): E647-E650. Rozporządzenie delegowane komisji (UE) 2016/137 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt oraz informacji na ich temat, a także w odniesieniu do informacji dotyczących żywienia niemowląt i małych dzieci.

wprowadzanie pokarmów u niemowląt